Калі з дзяцінства ў дзіцяці не прывіта любоў да кнігі, калі чытанне не стала яго духоўным запатрабаваннем на ўсё жыццё – у гады малалецтва душа падлетка будзе пустой, на «свет божы» выпаўзае як быццам невядома адкуль ўзялося ўсё дрэннае.
В.А.Сухамлінскі
Наш час завуць часам крызісу кніжнай культуры. Кніга імкліва выцясняецца з жыцця іншымі носьбітамі інфармацыі. Яшчэ некаторы час назад можна было пагадзіцца: так, інфармацыю – бягучую, палітычную, даведкавую, навуковую – зручней атрымліваць праз Інтэрнэт. Відэастужкі пра жыццё жывёл глядзець цікавей, чым чытаць гэтыя ж сюжэты ў энцыклапедыях. Але мастацкая літаратура – па-за канкурэнцыяй. Гэта не інфармацыя ў прамым сэнсе слова. Гэта нешта больш складанае па структуры, яе чытаюць з іншымі мэтамі. Які б ні быў лёс кнігі ў будучыні, для маленькіх дзяцей – тых, што яшчэ не ўмеюць ці толькі вучацца чытаць, - кніга яшчэ доўгі час будзе актуальная. Слуханне мастацкага тэксту з'яўляецца для дзіцяці найважнай формай засваення культурных маўленчых узораў. Як паказваюць псіхалагічныя даследаванні, у раннім узросце дзіця засвойвае толькі жывую, гучную мову і не засвойвае мову на тэхналагічных носьбітах. Гэта злучана з асаблівасцямі яго ўспрымання: дзве – трэція засвойваюць толькі тую мову, якая звернутая да яго асабіста. Пасля роля асабістай накіраванасці змяншаецца, дзіця ўжо здольна рэагаваць на абагульнены зварот. Але «жывое» чытанне не губляе для дзіцяці сваёй актуальнасці. Асабліва – калі чытаюць менавіта яму.
Акрамя таго, што слуханне спрыяе развіццю мовы, яно яшчэ з'яўляецца выдатнай формай зносін: і вялікі, і маленькі аб'яднаны агульным і змястоўным дзеяннем. У адрозненне ад гульні, якая цяжка даецца сучасным дарослым, чытанне ўслых свайму дзіцяці не гэтак цяжка для іх, таму што лёгка структуруецца ў часе і прасторы. Структура задаецца не толькі тэкстам, але і самой формай кнігі: яе памерам, наяўнасцю малюнкаў. Дарослы і маленькі размяшчаюцца «вакол» кнігі: яны сядзяць побач, дарослы глядзіць у тэкст, дзіця – на малюнак. Дзіця занята складанай працай: суадносіць пачутае з намаляваным, «перакладае» адну мову знакаў на іншую. Найкарысная праца для ўяўлення і мастацкія выявы, якія існуюць усярэдзіне тэксту. Менавіта таму дзіцячай кнізе адведзена доўгае жыццё. Калі, вядома, дарослыя ўсведамляюць яе значэнне для дзіцяці.
Дзеці яшчэ не ўмеюць чытаць, таму тэкставы змест кнігі адкрываецца ім праз пасрэдніка – дарослага. А вось малюнкі маленькі «чытач» глядзіць сам, сваімі вачамі. Гэта значыць у кніжны свет ён першапачаткова ўваходзіць не як чытач, а як глядач. Таму якасць афармлення кнігі, адрасаванай дзецям, неверагодна важна. Але, набываючы кнігу ці выбіраючы яе на кніжнай паліцы бібліятэкі, мы арыентуемся на агульныя і ходкія ўяўленні пра тое, што такое добра ілюстраваная кніжка для дзяцей. У ёй павінна быць шмат буйных яркіх малюнкаў. Крытэрыі вельмі невыразныя і нават хібныя!
Як жа адрозніць добрую дзіцячую кнігу ад дрэннай?
Кнігі – тавар. Іх прадаюць і купляюць. Таму большасць вытворцаў надзяляюць кніжныя вокладкі функцыямі зазывалы. У выніку кнігі на паліцах крам нагадваюць агульна развіваючы натоўп. Крыклівыя вокладкі, як і пакладзена «крыкунам», часта ашукваюць пакупніка: усярэдзіне выяўляецца зусім не тое, што абяцана звонку.
Так што, выбіраць кнігу трэба з «ціхім голасам», без лішняй мішуры і прыбамбасаў у выглядзе колаў ад цацачнага аўтамабіля ці лялечнай галавы. Вокладка дзіцячай кнігі павінна не "гаварыць" – «Купі мяне!», а прасіць – «Адкрый мяне! Прачытай дзіцяці!».
У добрай кнізе афармленне вокладкі і ўнутраныя ілюстрацыі вытрыманы ў адзіным стылі.
Паводле добрага ўяўлення, кнігі для дзяцей павінны быць каляровымі, яркімі. Але колер колеру розніца. Сапраўды, дзецям падабаюцца каляровыя прадметы, яны іх прыцягваюць. Але сёння мае сэнс увесці ў зварот выраз «благая яркасць». Благая яркасць злучана са з'яўленнем «хімічных» кветак і з іх шырокім выкарыстаннем пры вытворчасці дзіцячых цацак і кніг. Штучная, увыдатненая яркасць фарбаў замінае іх кампанаваць, ствараць каляровыя шэрагі. Колеры нібы сыходзяць з розуму. Узнікае какафонія колеру. Раней такой праблемы не было, таму што фарбы рыхтаваліся з натуральных матэрыялаў. Таму колеры атрымліваліся высакароднымі: высакародны чырвоны, высакародны зялёны. Гэтыя колеры мы бачым у творах жывапісу і ілюстраваных кнігах мінулых стагоддзяў.
Трэба выбіраць для дзіцяці кнігі з ілюстрацыямі, вытрыманымі ў спакойнай, высакароднай каляровай гаме. Гэта не значыць, што кнігі для дзяцей павінны стаць чорна – белымі, а малюнкі – шэра – карычневымі. Ілюстрацыі могуць быць самымі рознымі, але яны не павінны быць размаляваны ў крыклівыя, атрутныя колеры.
Зараз паспрабуем вызначыць, што такое добрая ілюстрацыя. Тут існуюць выразныя ўзроставыя параметры. Дзіцяці ва ўзросце 1-2 гадоў вучацца гаварыць і як раз у гэтым узросце ім пачынаюць паказваць кніжкі – малюнкі. Развіваючая задача гэтых кніжак выразная і зразумелая: дзіця павінна навучыцца знаходзіць адпаведнасць паміж рэальным прадметам, словам і малюнкам. Яму кажуць: «Гэта кошка. Як кошка мяўкае?- «Мяў» - «Мяў».
Кошка ў кніжцы для паўтарагадовага дзіцяці не можа строіць вочкі ці смяяцца. Не павінна быць ружовай ці жоўтай. Яна павінна быць проста кошкай, а слон павінен быць сланном, а не гібрыдам слана і імбрычка.
Пазней, калі дзіця дарасце да чароўных казак, яно сустрэнецца на старонках кніг і з размаўлялымі катамі і з лятучымі канямі. Але гэта адбудзецца паміж 5 і 6 гадамі. І тады зменяцца патрабаванні да ілюстрацый.
ЧАМУ ДАШКОЛЬНІКУ ПАТРЭБНЫЯ МЕНАВІТА МАЛЮНКІ?
Бо можна скарыстацца фатаграфіямі. Аказваецца – не. Фатаграфія занадта рэалістычная для дзіцяці, насычана вялікай колькасцю падрабязнасцяў і дэталяў, якія ён не ў стане ўспрыняць. Дзіцяці патрбна выява кошкі ці сабакі, абагульненая мастацкая выява. Маленькія хлопчыкі з вялікім задавальненнем будуць разглядаць кніжку з намаляванымі машынкамі, чым часопіс «За рулём» з мадэлямі сапраўдных аўтамабіляў.
Найболей актыўнымі пакупнікамі кніг становяцца бацькі дзяцей ва ўзросце ад 4 да 7 гадоў. Яно і зразумела. Дзіця выразна кажа, вучыць вершы на памяць. Ужо з'явілася перспектыва навучання чытанню. Кніжкі быццам бы патрэбныя. Таму кніг, адрасаваных дзецям гэтага ўзросту, цэлае мора. Без краю і берагоў. Але пераважная большасць з іх з'яўляецца ўвыдатненым люстэркам папсовай культуры ці гламуру. Першая прыкмета «папсы» ў дзіцячай кнізе – наяўнасць харошанькіх сімпацяшак і чараўніц - зайчыкаў з вялікімі вейчыкамі і кошачак з аккуратненькімі губкамі, якія сцвярджаюць культ «блондіночнага жыцці» ў дзіцячай свядомасці.
Жадаеце выхоўваць у дзецях густ - не купляйце ім адкрыты трыўмф пошласці. Добрая ілюстрацыя адрозніваецца вобразнасцю, выразнасцю, а гэтак жа сваёй адпаведнасцю тэксту.
Напрыклад, галоўным дзейсным тварам гісторыі з'яўляецца сабака. У адным эпізодзе яна гоніцца за здабычай, у іншым яна выпацкалася ў брудзе, у трэцім яго пасадзілі на ланцуг – з сабакам што – небудь адбываецца. Менавіта гэта дынаміка павінна быць адлюстравана ў ілюстрацыі. Інакш ілюстрацыі не патрэбныя. Функцыі кніжнай ілюстрацыі ў тым, каб утрымліваць увагу дзіцяці і дапамагаць засвойваць тэкст. Дзіця, разглядаючы малюнак падчас чытання, заняты сур'ёзнай працай: ён суадносіць славесныя выявы з выявамі глядзельнымі. Але калі малюнак, які прываблівае ўвагу, адводзіць ад тэксту, узнікае супярэчнасць. Малюнак становіцца не памагатым, а перашкодай пры ўспрыманні тэксту.
Дзіцячая кніга не можа быць кішэннай – дробны малюнак стамляе.
Дзіцячая кніга не павінна быць тоўстай – цяжкую кнігу нязручна трымаць і адкрываць. Лепш, калі сяброў больш, чым адзін. Таму, правільней мець розныя кнігі, з рознымі гісторыямі і казкамі.
Кнігу для дзіцяці лепш выбіраць з прыхільнасцю і прыцэлам на будучыню.
Крыніца: Інтэрнэт-сайт "У дапамогу выхавальніку"
